|
|
baktermen
Moederkoorn (in het Frans: ergot)
Wat is moederkoorn?
Moederkoorn is een vreemde purperkleurige korrel; het omhulsel van de schimmel Claviceps purpurea. Deze schimmels parasiteren op grassen, voornamelijk op rogge.
Een moederkoorn korrel kan in de aarde overleven, in het voorjaar tot leven komen, sporen produceren die door de wind meegevoerd worden. Als de rogge bloeit, kan een spore op het vruchtbeginsel terecht komen, daar woekeren, sap afscheiden waar weer insecten op af komen die de sporen meenemen naar een andere bloem enzovoort. Op de plek waar eigenlijk een roggekorrel zou moeten ontstaan – als de bloem netjes door stuifmeel van een andere roggebloem bevrucht was - ontstaat bij besmette bloemen een moederkoorn’korrel’, een langwerpige, hoornachtige, gerimpelde gebogen korrel, die buiten de aar steekt. Deze moederkoornkorrel dient om de schimmel de winter door te helpen.
Wat gebeurt er met de moederkoornkorrels?
De korrels kunnen geluk hebben en in de aarde vallen waar ze rustig op het volgende voorjaar wachten. Ze kunnen ook pech hebben, mee geoogst worden en dan bij het schonen van de rogge worden verwijderd. Voordat de molenaar of meelfabriek de rogge vermaalt, wordt deze grondig geschoond van onkruidzaden en dus ook van moederkoornkorrels. Het Handboek voor de Nederlandse Landbouw van Reinders uit 1893 zegt hierover op blz 125: ‘Wegens zijn geringe zwaarte en grooten omvang kan het door ziften of wannen 
gemakkelijk van de roggekorrels gescheiden worden.’
Welke stoffen bevat moederkoorn?
Moederkoorn bevat vele alkaloïden, waaronder ergotamine en ergonovine. Vroeger werd moederkoorn in de geneeskunde gebruikt om bloedingen na de geboorte te stelpen en om de moederkoek vlotter uit te drijven. Hippocrates kende het middel als abortivum. De Chinezen gebruikten moederkoorn al in oeroude tijden in de verloskunde. Door de wisselende gehaltes in de natuurlijke korrels, wordt tegenwoordig bijna uitsluitend gebruik gemaakt van kunstmatig vervaardigde ergotamine en ergonovine.
Waar komt de naam ‘moederkoren’ vandaan?
Het volksgeloof zegt: als de wind door het koren gaat, dan rijdt de Korenmoeder over het veld. (Bedenk hierbij, dat rogge een kruisbestuiver is, dat wil zeggen dat de aren niet de eigen bloemetjes bestuiven zoals bij tarwe, maar dat de bestuiving afhankelijk is van stuifmeel van een plant, elders op het veld. Je ‘ziet de rogge stuiven’ in de bloeitijd.) De zwarte roggekorrels, die men oorspronkelijk Korenmoederkoorn noemde, waren vroeger heilig. Afgekort heette het later Moederkoorn. Volksnamen zijn Brand en
Hanespoor.
Waarom heeft moederkoorn zo’n duistere naam?
In barre armoedige tijden kwam het voor dat rogge met moederkoorn en al gemalen werd en tot brood gebakken. Als je teveel moederkoorn binnenkreeg kon je St. Antoniusvuur of kriebelziekte krijgen, met tenslotte de dood als gevolg. In 1817 begon een Franse chemicus, Vauquelin een chemisch onderzoek; in 1820 schreef Buchner het artikel: Het Moederkoorn, een nieuw geneesmiddel. Pas in 1853 werd de botanische structuur en ontwikkelingsgang van moederkoorn ontrafeld. (Daems, 1973)
Moederkoorn bracht vroeger geld op
Het boek Warenkennis en Technologie uit 1937 legt uit, dat moederkoorn vaak met de hand uit het afval wordt gesorteerd en apart verkocht wordt. ‘Het brengt in grote hoeveelheden nog vrijwat op; er worden extracten uit bereid, die men tracht te standaardiseren.’
Ook Bijzondere plantenteelt uit 1953 vermeldt dat moederkoornkorrels meer en meer in medicamenten gebruikt worden en dat men probeert om dit te kweken, door roggekorrels kunstmatig te infecteren. ‘De practische uitvoerbaarheid wordt thans onderzocht. Een opbrengst van 100 – 200 kg (per ha? IB) kan worden verkregen. Het “plukken” vergt echter veel arbeidsuren.’ (Oss, 1937)
Tegenwoordig
De door Claviceps purpurea teweeg gebrachte moederkoornvergiftiging was vroeger van betekenis, maar speelt tegenwoordig tengevolge van de zaadgoedontsmetting (bij gangbaar zaad, IB) en schoning van het geoogste zaad voordat het gemalen wordt, geen rol meer. Het is wel gevaarlijk als je thuis ongeschoond graan gebruikt. (Belitz, 2007)
Als je zelf rogge oogst en wilt vermalen, dan vallen de moederkoornkorrels onmiddellijk op, zie de foto's. Je verwijdert ze uit de partij.
Nota bene
Volgens berichten moeten alle granen bestemd voor consumptie voor mens en dier, vanaf 2020 niet alleen op DON gekeurd worden, maar ook op alkaloïde (als gevolg van moederkoorn). (dit werd gezegd, maar dit is nog niet ingegaan).
Broodsmakelijk.nl
heeft ook een heldere bladzijde over moederkoorn geschreven. Je moet wel een erg verontreinigde partij hebben gekocht bij de molen en dan wel heel veel brood van dit meel dag na dag eten om ziek te worden van moederkoorn, lees het hier op de voortreffelijke site Broodsmakelijk.nl
Zie ook
roggekorrels en moederkoorn, een eerdere bladzijde op wiebaktmee.
Bronnen
Reinders, G (1893) Handboek voor den Nederlandschen landbouw en veeteelt, Tweede deel, J.B. Wolters, blz 125
Belitz, H.-D., W.Grosch, P. Schieberle (2007) Lehrbuch der Lebensmittelchemie
Daems, W.F. (1973), Apotheker: Geneeskruiden deel I, Van giftplant tot geneesmiddel, Uitgeverij Littera Scripta Manet, Gorssel, blz 25-30
Oss, J.F. van, (1937) Warenkennis en technologie Deel II, N.V. Internationale uitgevers- & handelsmaatschappij blz 752